Η οινική διαδρομή κινείται στα αμπελοχώρια της νότιας πλευράς του όρους Άμπελος (το οποίο οι ντόπιοι ονομάζουν «Καρβούνη»). Ως αφετηρία της έχει το αρχαιολογικό χώρο του Ηραίου της Σάμου που βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα από το Πυθαγόρειο. Η διαδρομή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μια κυκλική οδική διαδρομή 45 χιλιομέτρων και διάρκειας περίπου 90-95 λεπτών, χωρίς στάσεις. Η διαδρομή ξεκινά από το επίπεδο της θάλασσας και την περιοχή πλησίον του αρχαιολογικού χώρου του ναού της Ήρας και τον κάμπο της Χώρας. Σταδιακά ανεβαίνει σε πιο υψηλά σημεία στο όρος «Άμπελος» (Καρβούνης), φτάνει στο υψόμετρο των 650 μέτρων, όπου εκεί βρίσκεται το παραδοσιακό αμπελοχώρι της Πανδρόσου (οι ντόπιοι το ονομάζουν «Άνω Αρβανίτες») και συνεχίζεται σε ορεινούς αμπελώνες στις περιοχές «Φλέβες» και «Κυδωνιές» Πανδρόσου μέχρι και την περιοχή «Αγριαδιάς» στο δρόμο προς την υψηλότερη κορφή του όρους Άμπελος, τον Προφήτη Ηλία (σε υψόμετρο 1153 μέτρων).
Ξεκινώντας την διαδρομή σας από το Ηραίο μπορείτε να δείτε τους πεδινούς αμπελώνες και την σταφυλοδόχο στην παλαιά είσοδο του Ναού της Ήρας. Συνεχίζοντας προς τον Παγώνδα, μέσω της επαρχιακής οδού Κουμέικων-Ηραίου και σε απόσταση 7 περίπου χλμ. (13 λεπτά διαδρομής με αυτοκίνητο) μπορείτε να δείτε κτήματα με πορτοκαλιές και λεμονιές καθώς και κάποιους αμπελώνες. Στον Παγώνδα μπορείτε να κάνετε μια στάση στη δροσερή πλατεία και να επισκεφθείτε το μικρό Λαογραφικό Μουσείο της περιοχής, το οποίο ωστόσο έχει μια σειρά εργαλείων και σκευών από την καλλιέργεια του σαμιακού μοσχάτου. Από την πλατεία, με τα πόδια και σε απόσταση 5 περίπου λεπτών, μπορείτε να δείτε τα κτίρια του παλαιού Οινοποιητικού Συνεταιρισμού του Παγώνδα με τους παρακείμενους αποθηκευτικούς χώρους.
Οινική Διαδρομή Αμπελοχωριών Νότιας Πλευράς Καρβούνη
Μετά την Παγώνδα ανεβαίνετε σταδιακά προς την περιοχή των Κουμαραδαίων, στην πλαγιά του όρους Άμπελος, γνωστή για τα αγγειοπλαστεία που λειτουργούν εκεί. Κατά τη διάρκεια της διαδρομής σας, παρότι θα συναντήσετε πολλές στροφές, μπορείτε να θαυμάσετε την υπέροχη πανοραμική θέα προς τον πυκνόφυτο «Κάμπο» της Χώρας, με αμπελώνες, ελαιόδεντρα και εσπεριδοειδή.
Είτε μέσω του χωριού Σπαθαραίοι, είτε μέσω της περιοχής των Κουμαραδαίων με τα ονομαστά αγγειοπλαστεία, φτάνετε στο αμπελοχώρι του Πύργου, ονομαστό και για την παραγωγή μελιού. Εκεί, στα αριστερά του κεντρικού δρόμου, μπορείτε να δείτε τις παλαιότερες εγκαταστάσεις του Συνεταιρισμού Πύργου καθώς και το κατάστημα αγροτικών εφοδίων. Στον Πύργο, μπορείτε να κάνετε μια στάση για ξεκούραση, καθώς εκεί λειτουργούν χώροι αναψυχής.
Από τον Πύργο, σε ανηφορικό δρόμο και με κατεύθυνση δεξιά, ανεβαίνετε προς τα παραδοσιακά ορεινά αμπελοτόπια των χωριών Μεσογείων και Πανδρόσου. Στη διαδρομή θα δείτε πλήθος ορεινούς αμπελώνες σε αναβαθμίδες και στις εισόδους των χωριών, τα παλαιά κτίρια των συνεταιρισμών. Αν είστε τολμηροί και διαθέτετε το κατάλληλο όχημα, μπορείτε να πάρετε τον χωματόδρομο που οδηγεί προς το εκκλησάκι του προφήτη Ηλία, στην κορυφή του όρους «Άμπελος» και να θαυμάσετε, στο μεγαλύτερο μέρος της διαδρομής, τους πανέμορφους ορεινούς αμπελώνες. Από την κορυφή του όρους μπορείτε να ατενίσετε τη θέα στα γύρω νησιά ως και τα Μικρασιατικά παράλια.
Κατηφορίζοντας, κάντε μια στάση στο χωριό Μεσόγειο (οι ντόπιοι το ονομάζουν «Κάτω Αρβανίτες» και επισκεφτείτε το ενδιαφέρον μικρό αλλά χαρακτηριστικό Λαογραφικό Μουσείο. Έπειτα, συνεχίστε προς το χωριό Κουμαραδαίοι, εντοπίστε τα αγγειοπλαστεία που φτιάχνουν τις περίφημες κούπες του Πυθαγόρα. Αξίζει να επισκεφθείτε και την εμβληματική Μονή της «Μεγάλης Παναγιάς». Συνεχίζετε προς το χωριό Μύλοι, με το άρωμα των πορτοκαλιών να ευωδιάζει σε όλη την περιοχή και καταλήγετε στον παραθαλάσσιο και γραφικό οικισμό «Ηραίον» για μπάνιο, μεζέδες και ξεκούραση. Μην παραλείψετε να επισκεφθείτε τον αρχαιολογικό χώρο του ναού της Ήρας.
Πεδινός Αμπελώνας με θέα το Ναό της Ήρας
Πρόκειται για πεδινό αμπελώνα με σαμιώτικο μοσχάτο σταφύλι, ιδιοκτησίας αμπελοκαλλιεργητή-μέλους του Συνεταιρισμού. Η πρόσβαση εκεί είναι εύκολη, είτε με όχημα είτε πεζή, καθώς εκτείνεται σε απόσταση 10 λεπτών από τον κεντρικό δρόμο προς το Ηραίον. Το μονοπάτι πρόσβασης περνά από καλλιέργειες και είναι χωμάτινο. Στην είσοδο του αμπελώνα υπάρχει περίφραξη για την προστασία από αγριογούρουνα που καταστρέφουν την παραγωγή. Η θέα από τον αμπελώνα αυτό, είτε νωρίς το πρωί, είτε το απομεσήμερο είναι ειδυλλιακή, καθώς εμφανίζονται στο βάθος του ορίζοντα οι νότιες πλαγιές της Αμπέλου και η μοναδική όρθια «κολώνα» του εκατόμπεδου ναού της Ήρας, που χτίστηκε στη Σάμο, 100 ολόκληρα χρόνια πριν ο Παρθενώνας χτιστεί στην Αθήνα.
Σταφυλοδόχος στην παλαιά είσοδο του Ναού Ήρας
Η σταφυλοδόχος στην παλαιά είσοδο του Ναού της Ήρας, εμφανίζεται ακριβώς στη διασταύρωση του κεντρικού δρόμου με τον δρόμο που οδηγούσε παλαιότερα στον αρχαιολογικό χώρο του Ηραίον. Η πρόσβαση είναι εύκολη με όχημα. Ο δρόμος είναι αδιέξοδος και εκεί μπορεί κανείς να κάνει αναστροφή.
Η σταφυλοδόχος διατηρείται σε καλή κατάσταση παρότι αυτά τα συστήματα παραλαβής από τη δεκαετία του ’80 άρχισαν να υπολειτουργούν και σταμάτησαν σταδιακά ως το 1990.
Σταφυλοδόχος Παγώνδα
Σε μια μικρή παράκαμψη στα αριστερά του δρόμου εισόδου προς τον Παγώνδα, αμέσως μετά τον αμπελώνα σε κρεβατίνα και σε δρόμο χωμάτινο, χωρίς εύκολη πρόσβαση με το αυτοκίνητο (σε απόσταση 10-12 περίπου λεπτών με τα πόδια), υπάρχει η παλαιά σταφυλοδόχος του Παγώνδα. Πρόκειται για μια τσιμεντένια υπερυψωμένη πλατφόρμα που δεχόταν τη μεγάλη παραγωγή του σαμιώτικου μοσχάτου σταφυλιού. Σήμερα είναι εγκαταλελειμμένη, σκεπασμένη από άγρια βλάστηση.
Αμπελώνας Επιτραπέζιου Μοσχάτου – Παγώνδας
Από την περιοχή του οικισμού Ηραίον, μέσω της επαρχιακής οδού Κουμέικων-Ηραίου, σε απόσταση 7 χιλιομέτρων (περίπου 13 λεπτά διαδρομής) είναι το αμπελοοινικό χωριό του Παγώνδα. Κατά τη διαδρομή, μπορείτε να δείτε κτήματα με πορτοκαλιές και λεμονιές καθώς και κάποιους αμπελώνες.
Κατά την είσοδο στο χωριό Παγώνδας, στη δεξιά πλευρά του δρόμου θα δείτε έναν αμπελώνα στηριζόμενο σε «κρεβατίνες», όπου φύεται επιτραπέζιο σταφύλι. Αυτού του τύπου οι αμπελώνες σπανίζουν στη Σάμο, καθώς η κυρίαρχη ποικιλία είναι το μοσχάτο Σάμο, σε χαμηλό κύπελο, που καλλιεργείται σε πεζούλες ξερολιθιάς.
Λαογραφικό Μουσείο Παγώνδα
Το λαογραφικό μουσείο Παγώνδα βρίσκεται στην όμορφη πλατεία του χωριού Παγώνδας, στο νότιο τμήμα του νησιού της Σάμου, στους ανατολικούς πρόποδες του λόφου Μπουρνιά. Ο παγώνδας είναι ένα από τα μεγαλύτερα αγροτικά χωριά στο νησί λόγω του εύφορου εδάφους της περιοχής, που πριν εκατομμύρια χρόνια ήταν λίμνη. Το γραφικό χωριό με τα δροσερά πλατάνια και τις μουριές προσφέρεται για όμορφες περιπλανήσεις στη φύση αλλά και για εκδρομές με θέμα την τοπική παράδοση και ιστορία.
Παλαιός Συνεταιρισμός Παγώνδα
Από την πλατεία, με τα πόδια, και σε απόσταση 5 περίπου λεπτών μπορείτε να δείτε τα κτίρια του παλαιού Οινοποιητικού Συνεταιρισμού του Παγώνδα με τους παρακείμενους αποθηκευτικούς χώρους. Ο χώρος αποτελείται από ένα διώροφο κτίριο με αποθηκευτικές εγκαταστάσεις, ο οποίος δεχόταν και κατέγραφε το σύνολο της μεγάλης παραγωγής σαμιώτικου μοσχάτου της περιοχής. Ο Συνεταιρισμός αυτός σταμάτησε να λειτουργεί το 2017, με την άρση της αναγκαστικότητας. Σήμερα, το κτίριο του Συνεταιρισμού είναι ενοικιαζόμενο σε ιδιώτη και χρησιμοποιείται ως κατοικία, ενώ ο αποθηκευτικός χώρος έχει ενοικιαστεί επίσης σε ιδιώτη και χρησιμοποιείται ως εμπορευματική αποθήκη.
Συνεταιρισμός και Αγροτικό Κατάστημα Πύργου
Από τους Κουμαραδαίους, ακολουθώντας τον κεντρικό δρόμο επί 4,5 χιλιόμετρα (περίπου 7-10 λεπτά διαδρομής) φτάνετε στο κεφαλοχώρι του Πύργου, ονομαστό και για την παραγωγή μελιού. Εκεί, στα αριστερά του κεντρικού δρόμου, μπορείτε να δείτε τις παλαιότερες εγκαταστάσεις του Συνεταιρισμού Πύργου καθώς και το κατάστημα αγροτικών εφοδίων. Ο Συνεταιρισμός του Πύργου, ήταν κομβικής σημασίας καθώς συγκέντρωνε και κατέγραφε την παραγωγή από όλες τις γύρω περιοχές. Ο Συνεταιρισμός του Πύργου ιδρύθηκε το 1934, με την ίδρυση της Ένωσης Οινοποιητικών Συνεταιρισμών. Σταμάτησε να λειτουργεί το 2016, με την άρση της αναγκαστικότητας.
Λαογραφικό Μουσείο Μεσογείου – Πρώην Συνεταιρισμός
Το λαογραφικό μουσείο Μεσογείου βρίσκεται στο παραδοσιακό χωριό Μεσόγειο, στο κέντρο της Σάμου, σε υψόμετρο 570 μέτρων. Το χωριό ανήκει στο Δήμο Ανατολικής Σάμου, στην Τοπική Κοινότητα Μεσογείου και είναι το τρίτο ψηλότερο χωριό στο νησί, στους πρόποδες του βουνού Άμπελος (ή Καρβούνης). Σε αυτή την ορεινή κοινότητα ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να έρθει σε επαφή με τη ζωντανή ιστορία του τόπου και να αναβιώσει την καθημερινή ζωή των κατοίκων αρκετές δεκαετίες πίσω στο παρελθόν.
Σταφυλοδόχος Μεσογείου, Θέση «Θυμαριά»
Από τον Πύργο, σε ανηφορικό δρόμο και με κατεύθυνση δεξιά, ανεβαίνετε προς τα παραδοσιακά ορεινά αμπελοτόπια των χωριών Μεσογείων και Πανδρόσου. Η διαδρομή ως το Μεσόγειο με το αυτοκίνητο χαρακτηρίζεται ανηφορική και με μειωμένης ορατότητας στροφές. Η απόσταση είναι περίπου 4 χλμ και διαρκεί 10 λεπτά.
Η σταφυλοδόχος του χωριού Μεσόγειο, το οποίο χωριό είναι γνωστό στους Σαμιώτες ως «Κάτω Αρβανίτες», βρίσκεται στην είσοδο του χωριού στη θέση «Θυμαριά». Πρόκειται για μια υπερυψωμένη τσιμεντένια πλατφόρμα, που έχει ύψος 3 περίπου μέτρων, έτσι ώστε να μπορούν τα οχήματα μεταφοράς να φορτώνουν τα σταφύλια. Είναι πλέον εγκαταλελειμμένη και χωρίς χρήση, παρότι διατηρείται σε καλή κατάσταση.
Ορεινοί Αμπελώνες προς Προφήτη Ηλία
Από τον αμπελώνα στην περιοχή Κυδωνιές, κατά την επιστροφή προς το χωριό Πάνδροσο, συναντά κανείς το δρόμο που οδηγεί στο εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία, στην κορυφή του όρους Άμπελος. Κατά τη διαδρομή προς εκεί, που γίνεται μόνο με όχημα 4×4, μπορεί κανείς να δει να εκτείνονται ορεινοί αμπελώνες βιολογικής καλλιέργειας, κυρίως στις τοποθεσίες γνωστές ως «Φλέβες Καρβούνη» και «Αγριαδιάς». Ο «Προφήτης Ηλίας» με το ομώνυμο εκκλησάκι βρίσκεται στο τέλος της ορεινής και δύσβατης διαδρομής που οδηγεί στην κορυφή του όρους Άμπελος και σε υψόμετρο 1153 μέτρων.
Συνεταιρισμός Πανδρόσου
Η διαδρομή από το χωριό Μεσόγειο προς την Πάνδροσο είναι ανηφορική, με μειωμένης ορατότητας στροφές και διαρκεί 4 περίπου λεπτά (είναι μόλις 1 χλμ).
Το παλαιό κτίριο του Συνεταιρισμού Πανδρόσου βρίσκεται στην είσοδο του χωριού σε σημείο με ειδυλλιακή θέα στις πλαγιές του όρους Άμπελος και στους ορεινούς αμπελώνες που κυμματίζουν στην περιοχή.
Το κτίριο, σταμάτησε να λειτουργεί ως χώρος καταγραφής της τοπικής παραγωγής σαμιακού οίνου το 2017, με την άρση της αναγκαστικότητας. Τα τελευταία χρόνια έχει ενοικιαστεί σε ιδιώτη και χρησιμοποιείται πλέον για οικιακή χρήση.
Αμπελώνας Βαγιανού Κυδωνιές Πανδρόσου
Διασχίζοντας την Πάνδροσο (υψόμετρο 650 μέτρων) με όχημα 4×4, μπορεί κανείς να ακολουθήσει τη διαδρομή προς δεξιά, σε δρόμο χωμάτινο που οδηγεί στην περιοχή «Κυδωνιές» Πανδρόσου. Εκεί εκτείνεται πατρογονικός αμπελώνας σαμιώτικου μοσχάτου σταφυλιού σε χαμηλό κύπελλο, σε πεζούλες ξερολιθιάς.
Ο αμπελώνας αυτός έχει κλήματα πολύ παλαιά, πιθανόν και 100 ετών, που ωστόσο εξακολουθούν να παράγουν, καθώς και νεότερα 30 περίπου ετών, όπου η ποικιλία του μοσχάτου Σάμου φανερώνει όλη της τη δυναμική, παράγοντας εκλεκτά σταφύλια.
Αγγειοπλαστείο Κουμαραδαίων
Σύμφωνα με την προφορική παράδοση της Σάμου, η αγγειοπλαστική τέχνη αναπτύχθηκε πρώτα στους Μαυρατζαίους αλλά ευδοκίμησε στους Κουμαραδαίους. Η Σάμος, όπως και όλα τα νησιά του Αιγαίου, δέχθηκε την επίδραση των αγγειοπλαστικών εργαστηρίων της Μικράς Ασίας, κυρίως του Τσανάκ Καλέ και της Κιουτάχειας.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 άρχισε η παραγωγή ειδών αγγειοπλαστικής, όχι με χρηστικούς, αλλά με διακοσμητικούς σκοπούς. Στο πλαίσιο αυτό ιδρύθηκαν αγγειοπλαστικά
Πανοραμική Κάμπου Χώρας
Ο αμαξιτός δρόμος από τον Παγώνδα προς την περιοχή των Κουμαραδαίων, παρότι ανηφορικός και με αρκετές στροφές, έχει υπέροχη πανοραμική θέα προς τον «Κάμπο» της Χώρας, η οποία ήταν και η παλαιά πρωτεύουσα (κεφαλοχώρι) της Σάμου. Ένα από τα ωραιότερα σημεία με απεριόριστη θέα είναι πλησίον της Μονής της «Μεγάλης Παναγιάς». Από εκεί, μπορεί κανείς να δει το θαλάσσιο πέρασμα μεταξύ Σάμου και Μικρασιατικών παραλίων, το διεθνή αερολιμένα της Σάμου, καθώς και τα χωριά στις νότιες πλαγιές του όρους Άμπελος. Στον πυκνόφυτο Κάμπο της Χώρας μπορεί κανείς να διακρίνει πλήθος πεδινών αμπελώνων, ελαιόδεντρα και καλλιέργειες κηπευτικών και εσπεριδοειδών.
